نامه فرهنگستان
سال پانزدهم شماره 4 (زمستان 1395)

در میان دانشگاهیان و تحصیل کرده های جامعه ما، هستند کسانی که، با اقامه چند دلیل، معتقدند لازم نیست ما وقت و نیرو و سرمایه خود را صرف یافتن معادل های فارسی برای اصطلاحات علمی فرنگی کنیم. اما ما نیز معتقدیم واژه گزینی ضرورت دارد و برای آن دلایلی در دست داریم. زبان فارسی بخشی از هویت و فرهنگ ماست و ضعیف شدن آن یعنی ضعیف شدن فرهنگ و از دست دادن اعتماد به نفس فارسی زبانان در عرصه های علمی و اجتماعی. از سوی دیگر، ورود لغات بیگانه به یک زبان، اگر از حد بگذرد، هویت و ماهیت و ساختار آن زبان را در هم می شکند. نخستین آسیبی که براثر کثرت لغات بیگانه به یک زبان وارد می شود بروز تیرگی معنایی در آن زبان است؛ آسیب دیگر ابهام در نقش دستوری کلمات است؛ و سه دیگر آسیبی است که به موسیقی زبان وارد می شود. اگر کاری که فرهنگستان در واژه گزینی می کند الگویی شود برای استادان و متخصصان علاقه مند به زبان فارسی، تا آنها خود، بر طبق آن الگو، واژه سازی و واژه گزینی کنند، این امید وجود دارد که زبان فارسی با امکانات ذاتی خود و با همت همگان روزی زبان علم شود. چشم اندازی که فرهنگستان برای آینده واژه گزینی در نظر دارد این است که واژه گزینی را به صورت یک «علم» در آورد و، با تعلیم آن علم به مستعدان، متخصص واژه گزینی تربیت کند و کاری کند که این متخصصان در کنار استادان هر رشته واژه گزینی را به صورت یک فعالیت گسترده درآورند. البته، می توان بر زبان خارجی مسلط بود و از کتاب ها و مقالات خارجی استفاده کرد و، درعین حال، علم را در ایران به زبان فارسی تولید و منتشر کرد.

وام گیری واژگانی رایج ترین نوع وام گیری زبانی است. پدیده وام گیری موضوعی است که در چندین رشته، از جمله اصطلاح شناسی و جامعه شناسی زبان و زبان شناسی تاریخی، به آن پرداخته می شود. در این مقاله، وام گیری واژگانی در چارچوب رده شناسی زبان بررسی و پژوهش های سوادش، تریون، مویس کن، فیلد، گورلاخ و هاسپلمت معرفی می شود. در همه این پژوهش ها، وام واژه ها در بیش از دو زبان مطالعه شده و، با الهام از اهداف رده شناسی زبان، اشتراک ها یا جهانی های پدیده وام گیری واژگانی در زبان های مختلف ارائه شده است. شماری از این مشترکات یا گرایش های حاکم در چارچوب جهانی های آماری، با ذکر تعداد و درصد، بیان شده است. ارائه سلسله مراتب وام گیری واژگانی در شماری از پژوهش ها چشم انداز وام گیری واژگانی را مشخص می کند. بر این اساس، زبان ها از مقوله اسم بیشتر وام می گیرند. بعد از اسم، وام گیری صفت و آنگاه فعل قرار دارد. علاوه بر سلسله مراتب وام واژه ها، مشخص کردن حوزه های معنایی آنها نیز از دستاوردهای نگرش رده شناسی در این زمینه است.

اصطلاح موضوع و واحد مطالعه اصطلاح شناسی است. دو پرسش همواره درخصوص ماهیت اصطلاح مطرح شده است: 1) اصطلاح چیست؟؛ 2) اصطلاح با واژه چه تفاوتی دارد؟ این مقاله به یافتن پاسخ این دو پرسش اختصاص دارد. چهار دیدگاه مطرح شده است که هر کدام از جنبه ای خاص به مفهوم اصطلاح پرداخته اند: دیدگاه های سنتی، کاربردشناختی، شناختی و چندوجهی. بررسی داده های اصطلاحی زبان فارسی، با بهره گیری از مفاهیم دیدگاه های گوناگون اصطلاح شناختی، سیزده ویژگی متمایز اصطلاحات را در مقایسه با واژه ها آشکار می کند که عبارت اند از مفهوم، کنش تعریفی، حوزه وابستگی، ساختمندی، بازنمود، ساخت واژه خاص، تک معناگرایی، همنامی، هم معناگریزی، نقش ارجاعی، بافت نظام مند، کنش محوری و اصطلاحی شدگی. داده ها عمدتا از فرهنگ واژه های مصوب فرهنگستان برگرفته شده است. این بحث بر پیوستاری و کنشی بودن تمایز اصطلاح و واژه و اهمیت داشتن رویکردی زبان شناختی در تحلیل های اصطلاحی و لزوم قائل شدن به تمایز لفظی میان این دو مفهوم تاکید می کند.

در این پژوهش، برخی از مهم ترین رویکرد های نوین اصطلاح شناسی و مفاهیم بنیادین هر یک از آنها را بررسی می کنیم. رویکرد های اصطلاح شناسی اجتماعی، اصطلاح شناسی متن بنیاد، اصطلاح شناسی ارتباطی و اصطلاح شناسی اجتماعی شناختی را به تفصیل شرح می دهیم و رابطه آنها را با نظریه عمومی اصطلاح شناسی و اصول مکتب وین تبیین می کنیم. نگاه کلی در این چهارچوب، بررسی سیر تحول اصطلاح شناسی نظری و پژوهش های انتقادی مبتنی بر نیازهای عملی در این حوزه است که در نهایت به شکل گیری علم اصطلاح شناسی منجر شده است. رویکرد های نوین اصطلاح شناسی، در واقع واکنشی به جدال های چند دهه گذشته اصطلاح شناسان و زبان شناسان و برنامه ریزان زبان برای تعیین مرزهای عملی و نظری این علم است.

اصطلاح واحد واژگانی در حوزه زبان برای مقاصد ویژه است. این واحد واژگانی در قالب لفظ بیانگر مفهومی است که به مصداقی عینی یا ذهنی در جهان خارج یا جهان های ممکن ارجاع می دهد. قواعد لفظ گذاری و مبانی و فرایند های ساخت اصطلاح در هر زبان تابع ساختار های واژگانی صرفی و نحوی و واجی همان زبان است و باید بیشتر با معیار های ملی و منطقه ای همان زبان همخوانی داشته باشد تا با معیارهای بین المللی؛ اما قواعد و مبانی و فرایند هایی وجود دارند که به سبب عام بودن در بیشتر زبان ها دیده می شوند. شناخت این قواعد و مبانی و فرایند ها می تواند در درک بهتر رابطه «مصداق لفظ مفهوم» در همه عرصه های علم و فناوری به متخصصان و مترجمان و فرهنگ نویسان و حتی دانشجویان، نه تنها در جوامع تولیدکننده علم و فناوری که در جوامع واردکننده آنها نیز، کمک کند. در این مقاله، توصیفی از این قواعد و مبانی و فرایند ها ارائه می شود.

این مقاله حاصل پژوهشی در اصطلاحات استعاری در حوزه رایانه و فناوری اطلاعات است. در این پژوهش 671 واژه مصوب فرهنگستان در حوزه رایانه و فناوری اطلاعات مورد بررسی قرار گرفت. نخست، در این مجموعه اصطلاحات استعاره های پایه حوزه رایانه و فناوری اطلاعات شناسایی و دسته بندی شد. برخی از استعاره هایی که مبنای شکل گیری اصطلاحات این حوزه قرار گرفته اند عبارت اند از: دنیای مجازی دنیای واقعی است (دولت الکترونیکی)؛ دنیای مجازی مکان است(درگاه)؛ رایانه انسان است(هوش مصنوعی)؛ رایانه محیط کار است(پرونده داده ها)؛ دنیای مجازی عرصه تهاجم است (خرابکاری رایانه ای). سپس این استعاره ها مورد بررسی تطبیقی فارسی انگلیسی قرار گرفت. بر اساس یافته ها، دو راهکار اصلی برای معادل گزینی آنها اتخاذ شده بود: 1) معادل گزینی مفهومی (به دو روش استعاری و غیراستعاری)؛ 2) معادل گزینی تحت اللفظی، که بسامد بسیار بالای آن حاکی از این است که الگوهای استعاری را می توان از جامعه زبانی و فرهنگی به جامعه دیگر منتقل کرد، زیرا سازوکارهای درک در انسان عمدتا استعاری است. اما در مورد تک استعاره های فرهنگ وابسته، معادل گزینی مفهومی راهکار مناسب تری است.

هدف این پژوهش مطالعه دیرینه شناسی اصطلاحات حقوقی در زبان فارسی است. در این مقاله، ابتدا زبان حقوقی تعریف شده و سپس تاریخ تحولات واژه گزینی اصطلاحات حقوقی در زبان فارسی نو بررسی شده است. ساسانیان نظام حقوقی و مالیاتی مدون و جامعی بر اساس زبان زردشتی در بستر فارسی میانه داشتند. با حمله اعراب و تسلط اعراب بر ایران، عربی جایگزین آن شد. به مرور زمان، حکومت های فارسی زبان، زبان فارسی نو را جایگزین عربی کردند، اما اصطلاحات حقوقی و مالیاتی همچنان عربی ماند. در ادوار بعدی، به ویژه پس از حمله مغول، نظام حقوقی و اصطلاحات آن تحت تاثیر زبان ترکی نیز قرار گرفت؛ چرا که بسیاری از پادشاهان و طبقه حاکم ترک زبان بودند. از پادشاهی قاجار، به ویژه پس از مشروطیت، نظام و زبان حقوقی تحت تاثیر نظام های حقوقی غربی و اصطلاحات آنها قرار گرفت. فرهنگستان زبان ایران نیز، که در دوره پهلوی اول نضج گرفت، تاثیری ماندگار بر زبان حقوقی فارسی بر جای گذاشت. اکنون زبان حقوقی ایران ملغمه ای است از اصطلاحات غالبا عربی (78 درصد) و فارسی و فرانسه و انگلیسی و ترکی. نکته قابل ذکر اینکه زبان و اصطلاحات حقوقی، تغییرپذیری سریع و فرمایشی داشته اند و این امر بررسی تحولات آنها را آسان تر می کند.

کارگروه های واژه گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی عموما، برای واژه سازی، از سه روش کلی گرده برداری و واژه گزینی مفهومی و واژه گزینی نیمه مفهومی بهره می گیرند.هدف اصلی این مقاله پاسخ به این سوال است که کارگروه واژه گزینی حمل و نقل دریایی، تاکنون، بیشتر از کدام یک از روش های مذکور استفاده کرده است. برای پاسخ به این پرسش، واژه های مصوب این کارگروه از این حیث بررسی و تقسیم بندی شده اند. نتایج بررسی آماری نشان می دهد که این کارگروه در واژه گزینی، به ترتیب، از روش گرده برداری، واژه گزینی نیمه مفهومی و واژه گزینی مفهومی استفاده کرده است. درعین حال، پس از بررسی آماری، تحلیل درون گروهی در مورد هر یک از روش های فوق صورت گرفته است.

سده بیست دوره ای نو در تاریخ اصطلاحات زبان تاجیکی است. در این دوره ، اصطلاحات تازه با دگرگونی های فرهنگی و سیاسی و پیدا شدن صورت های اداری جدید و پیشرفت علوم و فنون همراه بود و با خواسته ها و نیازهای عصر حاضر سازگار شد.
در این سده، با رشد شعور اجتماعی و انتشار اولین روزنامه و کتاب های درسی، زبان ادبی و اصطلاحات آن متحول شد و برای اصطلاحات زبان معیار و نزدیک کردن زبان معیار به زبان مردم سلسله تدبیرهایی اندیشیده شد که به تدریج چهره زبان را دگرگون کرد. در این مقاله، این سده به دوره هایی تقسیم شده و رویکردها و فعالیت های مختلف در هر دوره بیان شده است. در دوره اول (از اول قرن بیستم تا حدود 1920)، به روند تغییر اصطلاحات پرداخته شده و به نقش روزنامه ها و مجلات و تاثیر تغییر الفبا در دوره های مختلف و روندهای نو اجتماعی و سیاسی و فرهنگی و اقتصادی که باعث نو شدن اصطلاحات گردید، اشاره شده است. در دوره دوم (از 1920 تا 1980)، فعالیت های بیشتری برای تحول اصطلاحات صورت گرفت و فعالیت اولین کمیته اصطلاحات و مراکز مختلف در این حوزه آغاز شد. برخی اشتباهات و دور شدن از اصول علمی اصطلاح گزینی در این دوره صورت گرفت. الفبا ابتدا به لاتین و سپس به سریلیک تبدیل شد و بر تکامل اصطلاحات زبان تاجیکی تاثیر گذاشت. اصطلاحات خلق های شوروی همه گون سازی شد و به روسی گرایش پیدا کرد. دوره نو (1980 تا امروز)، که در آن، به بازسازی دولت شوروی و صاحب استقلال شدن جمهوری تاجیکستان در سال 1991 اشاره می شود، که تاثیر بسیار بر رو گرداندن از وام گیری عینی واژه ها و رو آوردن به برابرجویی داشت. موانع سیاسی و ایدئولوژیکی برداشته شد و نشریات به اصالت زبان رو آوردند. در این مقاله، از هر دوره نمونه های فراوان برای توضیح و توجیه مطالب ذکر شده است.

برای تامین برخی نیازهای اطلاعاتی واژه گزینان در تعیین معادل مناسب برای واژه های بیگانه، در اوایل دهه هفتاد، بانک اطلاعاتی ای به نام گنج واژه طراحی و تنظیم شد. این بانک تقریبا شامل شش میلیون پیشینه (record)، برگرفته از 2408 عنوان کتاب شامل فرهنگ ها و واژه نامه های تخصصی و عمومی و همچنین واژه نامه های انتهای کتاب های تخصصی ترجمه شده است. کاربران، با کمک گنج واژه، به آسانی می توانند به معادل هایی که تاکنون در منابع مختلف در برابر واژه های بیگانه آمده است دسترسی یابند. این برنامه پژوهشگران را تا حدودی در گردآوری اطلاعات مورد نیاز در تکمیل کاربرگه های واژه گزینی، یعنی شناسنامه و برگه هویت واژه ها ، یاری رسانده است. در این مقاله سعی شده است خوانندگان تا حدودی با نحوه کار و امکانات و توانایی های این نرم افزار آشنا شوند.